هر چند که گفته می­شود مهاجرت به طور کلی، موجب توزیع جغرافیایی بهتر جمعیت در روی زمین می ­شود و نتیجۀ اصلی آن بالا رفتن تولید است (بهنام، ۱۳۴۵: ۱۳۰)، اما این نظر همواره و در همه جا صادق نیست.

چه بسیار روستاها و آبادی‌هایی که در اثر مهاجرت روستاییان خالی از سکنه شده­اند و چه زمین­هایی که زمانی بخش عمده­ای از نیازهای مواد غذایی جامعه را تأمین می­کردند ولی در اثر مهاجرت به زمین­های بایر و لم­یزرع تبدیل شده ­اند(تمنا،۱۳۸۶: ۱۸۶).

پدیدۀ مهاجرت، یک پدیدۀ اجتماعی و اقتصادی است که نتیجه مجموعه پیچیده­ای از عوامل اجتماعی- روانشناختی، اقتصادی و سیاسی است. فرایند مهاجرت نه تنها بر حجم و رشد جمعیت یک جامعه تأثیر می­گذارد، بلکه تأثیرات قابل ملاحظه در ساخت و توزیع جمعیت ایجاد می­کند.

مهاجرت باعث افزایش تعداد مردهای جوان در شهرهای بزرگ شده و تعادل نسبت مردان و زنان در دو منطقۀ شهری مقصد و مبدأ را بر هم زده است(ستوده،۱۳۷۴: ۱۲۵) .

یکی از ملاک های تقسیم بندی های مهاجرت، علت مهاجرت است. آگاهی از علت مهاجرت می تواند نشان دهنده جاذبه های مقاصد مهاجرت و یا دافعه های مبدأهای مهاجرت باشد.

از طرف دیگر علت های مهاجرت می تواند الگوهای علی مهاجرت را بصورت کلی نشان دهد. اطلاعاتی مانند مهاجرت خانوادگی، اهمیت علت های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیرساختی، از جمله مواردی است که از طریق جداول علت مهاجرت می توان استنباط نمود.

مهاجرت دارای پیامدهایی است که مهم ترین آنها را می توان به سه دسته تقسیم نمود:

پیامدهای اقتصادی

عده ­ای عامل اقتصادی را مهمترین عامل در مهاجرت­های روستا- شهری می­دانند. جوانان روستایی با مشاهده تفاوت درآمدی بین شهر و روستا و کمبود درآمدهای مالی خود که جوابگوی نیازهای اصلی و ضروری آنها نیست، دست به مهاجرت می‌زنند.

آنها برای کسب درآمد بیشتر و رسیدن به آرزوهای خویش، راه شهرها را در پیش می­گیرند.

مهاجران در شهرها با شغل­های واسطه­گری یا خدماتی و دست‌فروشی می­توانند به درآمدی چند برابر روستا دست پیدا کنند، و از کارهای سخت و طاقت­ فرسای کشاورزی آسوده شوند.

بررسی­ها نشان می­دهد، جوانان مهاجر اکثراً از مهاجرت به شهرها راضی هستند و زندگی آنان از لحاظ اقتصادی بهبود یافته است. در ضمن آنها با حواله کردن پول به روستا نزد پدر و مادر خویش، باعث بهبود وضعیت زندگی آنها و تقویت بنیه مالی خانواده خود در روستا می­شوند.

با این‌حال مهاجرت جوانان روستایی می­تواند پیامدهای منفی اقتصادی زیادی در روستا داشته باشد که مهمترین آن، رکود اقتصاد کشاورزی و دامداری در روستا و کاهش تولید و بهره­برداری روستایی است.

با توجه به اینکه جوانان بیشترین گروه­های مهاجرین روستا- شهری را تشکیل می­دهند، و کسانی که در روستا می­مانند، پیرمردها و پیرزن­ها هستند که توان چندانی برای کشاورزی گسترده ندارند و بیشتر به اقتصاد سنتی و خودبسنده روی می­آورند، و به اندازه نیاز سالیانه کشت می­کنند (قاسمی سیانی،۱۳۸۴: ۱۵۹) .

به ­طوری که بسیاری از زمین­های کشاورزی رها شده­ اند و به زمین­ های بایر تبدیل شده ­اند.

این موضوع در کل کشور به رکود کشاورزی و افزایش واردات محصولات کشاورزی و خروج ارز منتهی خواهد شد. و از طرفی پیامدهای منفی این نوع مهاجرت­ها در شهرها، را می­توان به گسترش بخش غیررسمی اقتصاد و افزایش شغل­های کاذب و انگلی و کارهای غیرتولیدی نظیر دستفروشی، سیگارفروشی و… اشاره نمود. با توجه به اینکه جوانان مهاجر از روستا فاقد تخصص هستند، در شهرها نمی­توانند جذب بازار کار رسمی شوند و بی­ثباتی شغلی بیشتر مهاجران را تهدید می­کند (همان منبع).

پیامدهای اجتماعی

یکی از تفاوت­های محیط شهری نسبت به محیط روستایی، اختلاف زیاد خدمات شهری مانند بهداشت، درمان، آموزش و تأسیساتی مانند آب، برق، گاز، تلفن و… می­باشد.

بدیهی است روند مهاجرت روستا- شهری عمدتاً تحت تأثیر امکانات زیستی و رفاهی در روستاها و جاذبه­های اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی شهرها می­باشد. و در مواردی سیاست‌گذاری­های نادرست آن را تشدید می­کند (سعیدی،۱۳۷۷: ۱۲۳) .

در واقع بعد از عامل اقتصادی، عامل اجتماعی و نداشتن امکانات رفاهی نظیر بهداشت و… عامل مؤثر در مهاجرت­های روستا- شهری می­باشد (لهسائی­زاده،۱۳۶۸: ۲۵۲) .

با توجه به اینکه جوانان، گروه اصلی مهاجران هستند، پیامدهای اجتماعی مهاجرت آنان به­صورت حادتری نمود خواهد یافت، چرا که روحیه تنوع ­طلبی جوان از طرفی، و هویت­ طلبی از طرف دیگر پیامدهای اجتماعی را تشدید خواهد کرد.

پیامدهای اجتماعی مهاجرت به شهرها دارای دو بعد مثبت و منفی خواهد بود. مهمترین پیامدهای مثبت مهاجرت روستاییان به شهرها را می­توان در سهولت و آسایش در زندگی، دسترسی بهتر به وضعیت بهداشتی، بهبود عادات غذایی، گذران اوقات فراغت و امید به زندگی بیان کرد.

جوانان روستا در پی زندگی بهتر مهاجرت از روستا به شهر را آغاز می­کنند و تحرک اجتماعی باعث بالا رفتن ظرفیت­های گوناگون اجتماعی در میان آنها خواهد شد. جوانان با فرار از هنجارهای سنتی موجود در روستا می­خواهند به استقلال فردی و آزادی انتخاب برسند و از تنهایی و انزوای اجتماعی در محیط­های روستایی همراه با کار فیزیکی سخت و مداوم نجات پیدا کنند و جهت یافتن منزلت اجتماعی و کسب احترام و تفریحات محرک، شهرها را انتخاب می­کنند.

اما تحقیقات نشان می­دهد این نوع مهاجرت­ها پیامدهای منفی اجتماعی را نیز برای جوانان و شهرها به همراه خواهد داشت؛ از جمله می­توان به فقدان یکپارچگی اجتماعی و گسترش ناهنجاریهای اجتماعی در شهرها اشاره کرد.

مهاجرت جوانان از روستا به شهر، باعث برهم­خوردن ساختار جمعیتی در شهرها و روستاها شده و ترکیب سنی و جنسی جمعیت را از حالت تعادل خارج کرده است، از سوی دیگر سالخورده­ سازی روستا باعث شده که امکان ازدواج دختران در روستا از بین برود.

تفاوت بین­ نسلی در روستاها باعث ایجاد شکاف بین والدین و جوانان شده، به طوری که جوانان محیط روستا را دارای هنجارها و مراسم سنتی می­بینند و بر ضد آن شورش کرده و دست به مهاجرت می­زنند و در این بین قطع ارتباط با خانواده و از دست دادن حامی خود باعث گرایش جوانان به سمت اعتیاد، فساد اخلاقی، دزدی، مزاحمت­ های ناموسی و … می ­شود یا در شهر احساس غریبه بودن و بیگانگی می­کند و به انزوای اجتماعی گرایش می­ یابد.

پیامدهای فرهنگی

مهمترین پیامد فرهنگی مهاجرت روستا- شهری جوانان بهبود وضعیت سواد و سطح علمی و آگاهی آنها می­باشد، شهرها با داشتن امکانات آموزشی بهتر و بیشتر باعث شکوفایی استعدادها و نبوغ جوانان روستایی شده است.

از دیگر پیامدها می­توان به بهبود اوقات فراغت (وجود کتابخانه­ های متعدد در شهرها و مکان­های فرهنگی) افزایش تعامل فرهنگی و تغییر در شیوه‌ی لباس پوشیدن و حرف­زدن را بیان کرد.

از پیامدهای فرهنگی منفی مهاجرت می­توان چنین بیان نمود که در اثر مهاجرت جوانان، نقش خانواده در انتقال مبانی ارزشی و دینی و ملی به فرزندان کاهش می­یابد و جامعه انتقال وظایف تربیتی را بر عهده می­گیرد و با توجه به اینکه هویت فردی در زن و مرد جوان هنوز شکل نگرفته است، زمینه­ ها و بستر تعارضات و نیز نفوذ فرهنگ بیگانه به هویت دینی و ملی جوانان ایجاد شده و در صورت ضعف بنیادهای مذهبی جوانان و عدم شکل­گیری هویت فردی، تأثیرپذیری جوانان، به الگوهای ضد فرهنگ و ضد دینی، تقویت شده و این مرحله آغازین گسترش مشکلات اخلاقی، فساد، بی­بندوباری و فحشا در جوانان خواهد بود (قاسمی سیانی،۱۳۸۴: ۱۶۲) .

آن چه از مطالب گفته شده حاصل می شود نشان می دهد، مهاجرت یکی از عوامل مهم در ایجاد جمعیتی است که تأثیرات متفاوتی بر مناطق می گذارد.

شاخص ها و راه های مختلفی برای سنجش میزان تأثیر مهاجرت تهیه شده است.

یکی از شاخص هایی که تأثیرمهاجرت را(اعم از تأثیر مثبت یا منفی) مورد سنجش قرار می دهد، اثربخشی مهاجرت است.

این شاخص بازه ای بین صفر تا ۱۰۰ دارد که مقدار آن نشان دهنده سهم مهاجرت در بازتوزیع جمعیت آن منطقه است. این که تأثیر مهاجرت بر یک منطقه افزایشی است یا کاهشی در شاخص اثربخشی مهاجرت، مشخص نمی شود و فقط نشان دهنده مقدار تأثیر مهاجرت است. هرقدر مقدار این شاخص بالاتر باشد نشان دهنده تأثیر بیشتر مهاجرت در بازتوزیع جمعیت است؛ برعکس مقادیر پایین شاخص نشان دهنده نقش کمتر مهاجرت در بازتوزیع است.

براو و دیگران(۲۰۰۶) در اشاره به تفسیر این شاخص می گویند که مقدار بالای شاخص اثربخشی مهاجرت نشان دهنده آن است که نظام کلان مهاجرتی نامتقارن است، بنابراین مهاجرت به عنوان یک مکانیسم موثر در بازتوزیع جمعیت عمل می کند، برعکس مقدار پایین شاخص نشان می دهد که جریانات مهاجرتی بین منطقه ای تقریبأ دارای تعادل است و در نتیجه بازتوزیع جمعیتی کمی صورت می گیرد(برون، محی الدین و دیگران، ۲۰:۲۰۰۶).

بونی فازی و هاینز(۲۰۰۰) شاخص اثربخشی را به عنوان آماره ای خلاصه برای توصیف و تحلیل مسیرهای مهاجرتی معرفی کرده اند.

اگر بخواهیم به علت این مهاجرت افسارگسیخته اشاره کنیم باید بگوییم که طی این سال ها نظام برنامه ریزی به دلیل تمرکزگرایی، بخش نگری و کم توجهی به توسعه متعادل کشور براساس ظرفیت های طبیعی و انسانی باعث شد تا تعدادی از شهرها هر روز پیشرفته تر شوند و تعدادی دیگر و به خصوص روستاها مورد توجه قرار نگیرند.

در چنین شرایط جمعیت آنجا ناگزیر به مهاجرت به شهرهای اطراف و در حال توسعه شدند که این روند مشکلات عدیده ای را به بار آورده، که در این مقاله فرصتی برای بازگویی آن نمی باشد.