اوقات فراغت پدیده ای است که برای هر فردی لازم و ضروری است. اگر انسانها تمام وقت خود را به کار طاقت فرسا اشتغال داشته باشند، باید یقین داشت که از قدرت تفکر، خلاقیت و نوآوری آنها به تدریج کاسته خواهد شد و به موجوداتی همچون پیچ و مهره تبدیل خواهد شد.

اگر در بین کار فراغتی باشد که انسان بتواند مقایسه ای بین خود و کارش و با نقشی که دارد و ارزش خود واندیشه وظیفه ای را که ایفا می کند، بپردازد. خود را در مسیری قرار می دهد که لیاقتش را دارد و زندگی اش هدفدار و با برنامه شود و موقعیت را در آغوش می کشد.

اوقات فراغت جوانان به مشابه شمشیری دولبه است اگر از آن به طور اصولی استفاده شود نه تنها راهگشا است بلکه زندگانی با برنامه، منسجم و هدفدار پیش روی انسان قرار میدهد.

اگر خدایی ناکرده این اوقات گرانبها و سالم با برنامه های مقبول سپری نشود، زمینه های گرایش به فساد، تباهی و انحطاط جوانان را فراهم می آورد.
فساد تباهی تنها مفهومی از ناهنجاری اجتماعی نیست، بلکه مصدتعی از به هدر دادن منابع و انرژی انسانی و مالی و مادی است. جوانی که در ابتدای جوانی به بیراهه می رود. نه تنها جوانی و انرژی جسمی و روحی خود را به هدر می دهد، خود را به هلاکت ، بدبختی، و فقر ممکن است گرفتار کند.

یکی از مسائلی که پیوسته مورد نظر صاحب نظران علوم تربیتی و دست اندرکاران تعلیم و تربیت قرار گرفته مسئله اوقات فراغت است.

تخصص در گستره حیات بیانگر مطلب است که در زندگی پر از فراز و نشیب انسان لحظه ها و اوقاتی وجود دارد که از اهمیت و حساسیت فوق العاده ای برخوردار است.

اوقاتی که بستر مطلوبی است برای جریان نیکوی رشد شخصیت و اعتلای وجود و یا زمینه همواری است برای بروز اختلاف رفتاری، انحراف اخلاقی و بزهکاری اجتماعی، بدون تردید زمانی که از اوقات فراغت بحث به میان می آید، سخن از ارزشمندی این اوقات است هنگامه بسیار حساس و پرمعنا، اوراقی سرنوشت ساز در کتاب زندگی که نیازمند اراده های استوار و اندیشه های خلاق است(اسدی،۱۳۵۲، ۱۰۲).

مولفه های اوقات فراغت

برخی از مولفه های اوقات فراغت به قرار زیر می باشد:

1. فلسفه اوقات فراغت، ارتباطی منطقی با فلسفه زندگی دارد و در حقیقت زیر مجموعه و تابعی از آن است.
2. فلسفه اوقات فراغت، با اوقات رسمی زندگی فرد نیز ارتباط دارد. با این توضیح که چنانچه فرد بتواند از اوقات رسمی خویش به خوبی استفاده کند، قادر بر استفاده مطلوب از اوقات فراغتش خواهد بود.
3. در فرهنگ و اندیشه اسلامی، اوقات فراغت با بیهودگی و معطلی و روزمرگی، سر سازگاری ندارد، بلکه فراغت، فرصت مجددی برای تلاش و کوشش بی پایان زندگی است.
4. ارتباط منطقی فلسفه اوقات فراغت با هدف خلقت، ضرورت تدوین یک فلسفه ارضاء کننده زندگی را مشخص می سازد. و چنین بینشی نسبت به زندگی، روح رضایت را در آدمی، پرورش می دهد.

اوقات فراغت مطلوب، آثار و پیامد هایی در زندگی انسان دارد
اگر می گوییم جوانان و نوجوانان باید از اوقات فراغت کافی برخوردار باشند مطلوبیت و کیفیت این اوقات را نباید از نظر دور داشت.

غنی سازی اوقات فراغت را نباید به برنامه های محدودی خلاصه کرد و بسیار پر اهمیت است. پرکردن بهینه اوقات فراغت باید در دستور کار مجموعه های فرهنگی مانند مدارس و… باشد.

ویژگی بارز اوقات فراغت آزادی انتخاب و نوع فعالیت است؛ اما والدین برای پر کردن اوقات فراغت فرزندشان پس از پایان پایه تحصیلی ، بدون توجه به علایق آنها را در کلاس های درسی، هنری، ورزشی، اردو و غیره ثبت نام می کنند که این خود باعث عدم استقبال نوجوانان و جوانان می شود.

اگر فراغت زیرسلطه و عقیده افراد دیگری غیر از خود جوانان باشد، دیگر فراغت حساب نمی شود.
جوان در اوقات فراغت باید خود دست به انتخاب هایی برای پر نمودن آن بزند ، در غیر اینصورت در طول تابستان به علت نبود برنامه برای غنی سازی اوقات بیکاری، آمار بزه و رفتارهای ناهنجار اجتماعی در بین قشر جوان افزایش می یابد.

عوامل مهم در تأثیرپذیری اوقات فراغت در جامعه مهم است: یک دسته از عوامل به خانواده ، مدرسه، دوستان و همسالان مربوط است، دسته دوم عوامل اقتصادی و اجتماعی می باشد.

نهاد خانواده در گذشته کارکرد موثرتری نسبت به امروز داشت . امروزه متاسفانه زبان گفت وگو و تفاهم بین نوجوانان و والدین ضعیف شده و بین آنها پل ارتباطی به دلیل تفاوت های جدی بین دو نسل قدیم و جدید وجود ندارد.

ریشه بحران هویت اجتماعی در جوانان را باید در دوران نوجوانی که دوران هویت یابی افراد است، جست وجو کرد. ایام فراغت از تحصیل جوانان و نوجوانان باید غنی سازی صورت گیرد تا از وقوع آسیب های اجتماعی جلوگیری شود.

به همین جهت باید تفریحات سالم و امکانات لازم برای گذراندن و غنی سازی اوقات فراغت برای نوجوانان و جوانان صورت گیرد .

خانواده نقش بسیار مهمی در گذران اوقات فراغت دارد زیرا هر فرد ساعت زیادی را در خانه صرف استراحت، غذا خوردن، رفع خستگی، گفت وگو با دیگر اعضای خانواده، مطالعه، بازی و … می کند.خانواده با دیگر واحدها و نهادها در تماس است و از آنها تاثیر می پذیرد و بر آنها تأثیر می گذارد.

مثلاً شرایط شغلی افراد خانواده بر نحوه گذراندن اوقات فراغت اثر گذار است و اگر افراد خانواده پس از گذراندن یک روز کاری سخت و فشرده به خانه بیایند ، نمی توانند افراد خلاق، فعال و پر از احساس در خانه باشند.

آسیب های اجتماعی در جامعه با افزایش اوقات فراغت برنامه ریزی نشده و تعطیلات غیر هدفمند، افزایش می یابد بنابراین برنامه ریزی برای افزایش بهره وری اوقات فراغت بسیار پر اهمیت است.

جوانان از پدران و مادران خود در مورد چگونگی گذران اوقات فراغت، خواست ها ی متفاوت دارند. برخی از والدین این خواسته ها را درک نمی کنند که این عدم درک ناشی از تفاوت های سنی و مقتضیات آن است.

جوانان به غیر از داشتن نیازهای زیستی اولیه، ثانویه ای مانند احتیاج به محبت، نیاز به معناجویی برای زندگی، نیاز به تعلق خاطر به گروه جمع متجانس با خود، نیاز به امنیت، نیاز به احساس ارزشمندی و موفقیت، نیاز به نوآوری، نیاز به همدلی و همدردی، نیاز به احساس کمال و تعالی و پیشرفت، نیاز به پذیرفته شدن توسط گروه هم سن و سال و نیاز به شناخت ارزش های اخلاقی دارند که آنها را در شرایط روانی، رفتاری، فکری، تصوری و عاطفی خاصی قرار می دهد.

گاهی ممکن است جوانان تحت فشار کشش های درونی قرار گیرند نتواند خود را کنترل کنند و به سوی رفتارهای ناهنجار و آسیب های اجتماعی کشیده شوند.بنابراین لازم است تقویت بازدارندگی درونی با برنامه هایی مانند تقویت تصویرسازی مثبت از خویش، بیدارکردن وجدان های آگاه و نشان دادن راه های صحیح برای رسیدن به هدف انجام شود.

برای ارتقای اجتماعی جوانان توجه به عوامل ساختاری بیرونی ، پیوستگی جوانان با مدرسه، خانواده و جامعه لازم است.

به استناد گزارش گذران اوقات فراغت جوانانکشور(منبع شرکت مهندسین مشاور نقش کلیک،۱۳۹۳)، از تلفیق موارد انجام کارهای هنری، استفاده از اینترنت، استفاده از کامپیوتر و رفتن به پارک و مراکز تفریحی شاخص کل فعالیت های سرگرمی، بازی ها و دیگر فعالیت های تفریحی ساخته شده است.

همانگونه که در نمودار زیر مشاهده می‌گردد میزان صرف وقت جوانان کل کشور برای فعالیت‌های سرگرمی، بازی ها و دیگر فعالیت های تفریحی در سطح ۲.۱۸ قرار دارد که در مقایسه این شاخص در بین استان‌های کشور ملاحظه می‌گردد که جوانان استان گیلان بیشترین و جوانان استان کرمانشاه کمترین وقت خود را صرف اینگونه از فعالیتها می‌کنند.

همچنین توجه به ورزش به عنوان یکی از سرگرمی ها در اوقات فراغت در بین جوانان در سطح کشور در فضاهای باز و بسته ، در مردان کل کشور(۲.۶۶) بیشتر از زنان کل کشور(۲.۲۲) می‌باشد. در مقایسه میزان صرف وقت جوانان استان‌های کشور برای شرکت در ورزش‌های فضای باز و بسته و دوره‌های مرتبط به تفکیک جنس، مردان استان لرستان و زنان استان هرمزگان میزان وقت بیشتری را صرف اینگونه از ورزش‌ها می‌کنند. (منبع شرکت مهندسین مشاور نقش کلیک).
اوقات فراغت فرصت مناسبی است که با برنامه ریزی می توان بهره برداری بهینه ای از آن صورت گیرد. در کشور غالب جوانان (۶۰.۲ درصد) دولت را مسئول اصلی تدارک برنامه برای اوقات فراغت خود می دانند.
ترغیب جوانان به استفاده از «خلوت شخصی» و «لحظاتی با خود بودن» موجب تقویت ذهن و رشد خودآگاهی آنان می شود. علاوه بر آن، درک جامع تری از زندگی نیز به دست می آورند.
ـ مراقبت از حیات اجتماعی و معاشرت ها در ایام فراغت، یک ضرورت غیر قابل انکار است. زیرا در اوقات فراغت، نرخ جرائم و بزهکاری ها، افزایش می یابد و بیشترین عامل ارتکاب جوانان به رفتارهای ضد اجتماعی، معاشرت های آلوده و دوستی های مشکوک می باشد.
ـ تشویق نسل جوان به داشتن برنامه ای مفید و جامع که شامل ورزش و فعالیت های فیزیکی، کتابخوانی بر اساس یک سیر منظم مطالعاتی، جبران عقب افتادگی های احتمالی آموزشی، پرورش ذوق، هنر و سلیقه های متنوع، آموزش مهارت های زندگی اجتماعی، تعلیم دوره های مختلف زبان و رایانه، تقویت مبانی دینی و اخلاقی، مطالعه زندگی نامه الگو ها و پیشوایان الهی و سایر موارد مفید و ارزنده باشد، آنان را در تحقق زندگی متعادل و بالنده یاری خواهد نمود.